Appendix:Puquina word list

From Wiktionary, the free dictionary
Jump to navigation Jump to search

Puquina word list from Aguiló (2000):[1]

Aguiló (2000)[edit]

Spanish gloss Puquina (with notes)
A Prep. -Gu, guta, gutaj, gutach. Miñ-guta = Al hombre. Para el Complemento indirecto.
A punto de Urigas. Po raago, urigas hallasqeno, itinowi? = ¿A tu esposo, estando a punto de morir, recibiste?
A sabiendas Yanqaña. Adv.
Ah Interj. = Oh. A kuyapayeno = Oh misericordioso, a.
Abajar Wasuchina (= Hacer bajar). -Chi = Q.
Abajo Wasu-gata.
Abandonado Kachisso. Pañasso. Qo pañasso paqas = Esta tierra abandonada.
Abandonante, abandonador Kacheno. Kachiqeno. Pañaqeno. Wisaschiqeno. Part. activo.
Abandonar Kachina, kachiqena. Pañana, pañaqena. Wisaschiqena. Textualmente: Dejar la barriga vacía, (p-q).
Abandono Pañano. Wisaschino. Wisaschikano.
Abeja, abejorro Wayronqho. (q-p).
Abierto, a Kichasso. (q-p).
Abismo Qoro, wasuno.
Aborrecedor Checheno, chechaqeno. Chejneno.
Aborrecer Chechana, chechaqena. Chejqana o chejgana, chejnaqena. Chejnina. (q-p).
Aborrecible Chechasso, chejgasso.
Aborrecimiento Chechano, chejgano. Chejnino.
Abortar Sulluqena (p-a-q).
Aborto Sullu, sulluqe. (p-a-q).
Abrasar Lawraqena. (q-p)
Abrazar Marqana. marqaqena. Marqagrina. (q-p).
Abrazo Marqano.
Abrir Kichurana. (q-p).
Abrumar Waqanena, waqachina. (q-p).
Absolver Jucha pampachana. (q-p).
Abuelo Ski, Iski. De la misma raíz que "iki" = Padre. Abuela = Cha-mama.
Abuenarse Waniguina.
Abundancia Huntuno.
Abundante Huntu. Huntuqeno.
Abundar Huntuna, huntuqena.
Aborrecedor Chojneno.
Aburrimiento Chojnano.
Aburrir Chojnana, chojnaqena.
Abusar Kitina. Takuna, taqoqena. Abusar a una mujer: Roguena, roqena.
Abusivamente Takuch. Kituch.
Abusivo Kiteno. Takusi. De una mujer: Rogueno o roqeno.
Abuso Taku, taqoqe. Kitoqe. A una mujer: Rogano o roqano.
Acá Qo paqas. Qa, qaaqe, qa-na = En aquí.
Acabar Honana, honaqena. Puchuna, puchuqena. (q-p).
Acabado Honasso, puchuqasso.
Acabo Honano, Puchuno. Sust.
Acaecer Aschana.
Acariciador Sagueeno, sajeno. Qolleno, qolliqeno. Part. activo.
Acariciar Sagana, sajana. Qolli, qolliqe.
Acaso Si, sin, siqe. Inago. (a-p). Cfr. "Ina", en aymara. Referencia etimológica al dios "I", común a los antiguos puquinas, quechuas y aymaras: El dios "I" lo haga o quiera!
Acatar Orena, katallana.
Acceder Echena, elona, loqena.
Acción Kallano. Wasno kallano = Buena acción. Ento qallano = Mala acción.
Aceptar Ytina, Itiqena. Aceptación = Ytino. Aceptador: Yteno.
Aclaración Sut'inchano, sust.
Aclarar Sut'inchana, sut'inchaqena. (q-p).
Acoger Ulligrina.
Acogedor Ulligreno.
Acogida Ulligrino.
Acometer Watiqena.
Acometida Watiqeno.
Acompañar Mene purisqena. (q-p).
Acongojar Ñaqarina, ñaqarqena, mut'uchina.
Acontecer Aschana.
Acontecimiento Aschasso. Aschano.
Acordarse Killana, killaqena.
Acorde Uksto sehe hors (= Ser un solo corazón).
Acortamiento Aschano.
Acortar Pisiyana (q-p).
Acostarse (con mujer) Roguena, roqena. Rosina, rosiqena.
Acto Qalla, qallaqe.
Actor Qallaqeno.
Actual Qaaqe. Qaaqasso.
Actuar Qallana, qallaqena.
Acudir Wachana, wachaqena.
Acuerdo Uqsto sehe.
Acumular Wananaqena.
Acusador Tumpeno, tumpaqeno. (q-p).
Acusar Tumpana, tumpaqena. (q-p).
Achacador Tumpeno, tumpaqeno.
Achacar Tumpana, tumpaqena.
Achaque Tumpano.
Además Sachjatampe. Qo sachjatampe = Además de esto. Adv.
Adivinar Sqomana.
Adivino Toto maku, sqoman. Yatiri. (a-p).
Admirar Kuyapayana. (q-p).
Adoptar Guillana, hayam guillaqena. (= un hijo). Toona.
Adoptivo, a Guillasso. Haya guillasso = Hijo adoptivo.
Adorador Upallino, upalleno. (p-q).
Adoración Upalla, upallino. Ubachasso (p-q).
Adorar Upallina, upalliqena. Ubachana. Cfr. Opa = mudo, (p-q).
Adquirente Eskugueno, skugueno. Part. activo.
Adquirir Eskuguina, skuguina.
Adquisición Eskuguino, skuguino. Sust.
Adulto, a Ischesso. Pi ischesso aschans = Tú ya eres adulto.
Adultez Ischino.
Adversario Guño, Awqa-guño. Awqa (p-q).
Adversidad Chaskino. Qarnaqe. Chachiqe. Sust.
Advertencia Orano, katallano. Sust.
Advertir Orena, katallana.
Afinidad Salla. Afinidad materna = Sa (lla)-mi. Sust.
Afirmación Tiano, tí añao.
Afirmar Tiana, Tí anina (= Decir sí).
Aflicción Qarano. Qarno.
Aflictivo Qarnaqeno.
Afligir Qarachina. Qarnaqena.
Afligirse Qarana, qarnaqena.
Afrenta Ento jolla, jollaqe.
Afrentar Ento jollana, jollaqena.
Afuera Jawa. (q-p).
Agachado Kumu, kumunosso. (q-p).
Agachar,-se Kum Kumuqena.
Agarrador, a Toeno, tooseno.
Agarrar Toona, toosina.
Agobiado, a Ñaqarsqasso. Sust.
Agobiador Ñaqareno, mut'eno, muchucheno.
Agobiar Ñaqarina, qarana, mut'una, muchuchina (q-p).
Agonía Jallagrino. Sust. Jallaj mut'o.
Agónico Jallaj mut'ueno.
Agonizar Jallagrina. Jallaj much'una.
Agorero Toto maku. Sqoman.
Agradar Kusichina. (q-p).
Agradecimiento Kusi anino. Kusi jollano.
Agradecer Kusi anina. Kusi jollana.
Agraviante Ento jolleno, ento jollasqeno. Part. activo.
Agraviar Ento jollana, ento jollasqena.
Agravio Ento jollano. Sust.
Agregado, a Yupasso. (p-q).
Agregar Yupana, yupaqena. (q-p).
Agredir Chachina, chaskina. (De palabra u obra).
Agresor Chacheno, chasqeno.
Agua Unu, unuqe. (a-p).
Aguantar Muchuna, muchuqena. (q-p).
Aguante Muchu, muchuqe.
Aguardar Wachna, wachnana.
Aguardiente Sutu, sutumi. No está clara la especificación de la bebida, pero es normalmente alcohólica.
Agüero Totasqe. Ojqo. Mal agüero: Ento totasqe.
Aguila Kunturi (a-q-p). Amqari. (p-k).
Aguja Tupu. (q-p).
Ah! A!
Ahijado Hayanaja Ytino.
Ahijar Hayanaja Ytina.
Ahogar, se Sipi sipit Hallanena, hallachina.
Ahora Qa, qaa, qaaqe. Adv.
Ahorcado Sipisqasso. Sipi sipit hallachino.
Ahorcar Sipisqawa hallachina.
Ahumada Qoa qoa lawraqe. Sust.
Ahumar Qoarina, qoarqena. Sólo se conoce como rito con la planta aromática la q'oa, y que tiene relación con el rito puquina y pan-andino en honor de la víbora. Cfr. la lista de ídolos del P. Oré.
Airar Chojnana, chojnaqena. Cfr. irritar.
Aire Wayra. (a-q-p).
Ajeno,a Chuchi. Guillasso. Puede referirse a personas o cosas.
Alabador Yupaycheno.
Alabanza Yupaychano.
Alabar Yupaychana.
Alba Paqarino.
Albergar Chu qorochno miñ ytiqena.
Albergue Qorochno.
Alborear Paqarina, paqarqena. (p-q).
Alboreo Paqarno.
Alcance Hipano. Yschano.
Alcanzador Hipeno. Yscheno. Part. activo.
Alcanzar Hipana. Yschana.
Aldea Humano paqas. Ayllu (q-p).
Alegrar, se Kusina, kusisina (A-q-p).
Alegre Kusi.
Alegría Kusino.
Alentador Kusisqeno. Part. activo.
Alentar Kusisqena. (q-p).
Aliento Kusi jollano.
Alfiler Tupu. (q-p).
Algo Ki, kigue, chita, hamu (=cosa). Nu. Nu-na = En algo.
Alguno, a Kiñi, kiñ. Nu, ñus, nu-ki. Wakina (p-q).
Alguien Kiñeno. Nu, ñus, nuki. Kigo.
Alimentación Q'araño.
Alimentado, a Q'araqeta. Q'arasso.
Alimentar Q'arana, q'araqena = Dar de comer.
Alimento Q'amo.
Aliviar Yanapaqena. (q-p).
Alivio Yanapa.
Alma Halleno yqo. Exclusiva referencia a los muertos.
Almacén Wanana anqano. Sust.
Almacenar Wanana anqana.
Alojamiento Qorpa.
Alojar Qorpana, qorpaqena. (q-p).
Alto, a Hani. (p-q). Cfr. "Janaj" en quechua.
Altura Hanigo. Hanigo paqas = El cielo.
Alumbramiento Yukuro.
Alumbrar Yukurina. (= parir). Iluminar = Mana.
Alunar Ohqona. Ojqona. Hechizar con o a través de la luna.
Alzar Suarqena (q-p). Cfr. levantar.
Allanar Pampaqena, pampachana. (q-p)
Amancebamiento Tojrno, tojrino. Sust.
Amancebado Tojreno. Amancebasso. (c-p).
Amancebarse Togrina o tojrina. (p-q).
Amanecer (sust.) Paqarino, paqamo. Sust.
Amanecer Paqarina. Verbo. (q-p).
Amante Munaqeno, (q-p). Quyapayeno. (q-p).
Amado, a Muña. Munasso. Quyapayasso.
Amar Apiana. Munaqena, kuyana (q-p). Quyapayana.
Amargar Ñaqarina. Mut'uchina.
Amargura Ñaqarino. Mut'u.
Amarillo, a Killu. (q-p).
Amarillear Killugrina, killu tuk'una. (q-p).
Ambos Soqo, sokuntes. De so, soo = Dos. Pura (q-p).
Ambición Hastikino.
Ambicionar Hastiguina, hastikina.
Ambicioso Hastigueno, hastiguenosso, hastiqeno. Sust. y Part. activo.
Ambigüedad Soqa, soqano
Ambiguo Sooqeno.
Amedrentamiento Manchachino.
Amedrentar Manchachina. (q-p).
Amén Qallaqano hamp = Así sea! o así se haga!
Amenaza Anino o aneno.
Amenazado, a Anenosso.
Amenazante Aneqeno.
Amenazar Anena. Es el verbo "decir". Por el contexto se ha de ver el sentido aquí expresado.
Aminorar Pisiyana, pisiyaqena. (q-p).
Amistad Ulla, ullaqe.
Amigar, Amistar Ullina.
Amistoso Ulleno.
Amo Iki, ki, ikiqe, ikisgo, ikisqo. Top. Ikique. Ikitos. Cfr. el dios "equeco", en la ciudad de la Paz. Cfr. también: Padre.
Amontonador Anqeno. Part. activo.
Amontonamiento Amqano. Angamuno.
Amontonar Anqana, anqaqena.
Amor Apiano. Munaqe, Munano, kuyano, kuyapayano. Sust.
Amparar Kuyapayana.
Amparo Kuyapayano.
Amplio, a Q'atu. q'atoqasso.
Ampliar Q'atugrina, q'atuchena.
Amplitud Q'atuno.
Amuleto Sepja.
Anciano, a Apassu, apagorassu.
Ancho, a Q'atu. Q'atoqasso.
Andadura Purino.
Andante Pureno, purqeno.
Andar Purina, purqena. (q-p).
Angustia Ñaqarino. Much'uqe.
Angustiante Ñaqareno.
Angustiar Ñaqarina. Mut'uchina. (q-p).
Anhelante Munaqeno, hateno.
Anhelar Munaqena, hatana.
Anhelo Munaqe, hatano.
Anillo Aro (c-p).
Animal Re, ree, reeqa. (de pastoreo). Raago re = Animal macho.
Animal doméstico Uta Ree, re, reeqa. (uta: Casa (a).
Animar Kusichina. (q-p).
Animado, a Kusiqe, wani aschasso.
Animo Ajayo (a-p).
Anoche Qayna tuta. (q-p).
Anochecer Tutayana.
Anoticiar Orena.
Ansia Apiano. Qatu hatano = Gran deseo. También, apiaqe.
Ansiar Apiana, Hatana, hataqena.
Ansioso, a Apieno, hateno.
Ante, delante Qenu. Po qenu = Ante tí.
Antes, anteriormente Assuga, assuch, assohors. Appa asuga: No antes!
Anterior Assuga hamp. Pesce, péqoj. Estos dos = los primeros de serie.
Anteceder Pasee aschana. Pasq liana. (= Ser primero).
Antecesor Pesce ascheno.
Anterior Assi hamp, assi horsu. Anteriormente: assi.
Antes Assi. Peqo, péqoj. De la raíz "pesq" = Uno o primero.
Antiguo, a Wata wata ascheno. (q-p).
Antojar Munanaqena (a-q-p)
Antojo Munanaqe (a-q-p)
Antro Gachu, qachu. Q'atu gachu = Infierno (= Gran antro).
Anular Appa ascheno anina. (= Decir que algo no existe).
Anunciante Oreno. Katalleno.
Anunciar Orena, katallana.
Año Wata (q-p). Anual = Wata-wata hamp.
Apagar Nina hallachina (q-p).
Apalear Azotina. (c-p).
Aparear, aparejar Roguechina. Acción de mejoramiento animal.
Aparecer Paqarina. (q-p). Putana, putaqena. Qosuna, qostana. Appa qostawa hamp: Aunque no aparezca.
Aparecido, a Paqarasso. Putasso. Qostasso.
Aparición Paqarino. (q-p). Putano. Qosuno, qostuno.
Apenar Ñaqarina. Japnena.
Apenas Pisiqe. (q-p). Qaa = ahora.
Apetecido, a Hatasso.
Apetecer Hatana, hataqena.
Apetito Q'aranaya (hambre o deseo de comer), hatano (deseo).
Apilar Qoro qallana. Qorqe kallana. Cfr. topónimo "Qorqe" (Oruro).
Aplanar, allanar Pampachana (q-p).
Apoyar Yanapaqena. Sólo en sentido de ayuda. (q-p).
Apoyo Yanapano.
Aprender Sisqana, Yatiqana (a-p)
Apresurarse Taskigrina. (q-p).
Apretar Sipina, sipiqena.
Aprieto Sipino.
Aprisa Taskino. (q-p).
Aprobar Tí anina (= decir sí).
Aptitud Wawo qanaqe.
Apto, a Wawo, Wani, Suma (a-q-p).
Aquel, lia, lio, líos, lias kiñ, kiñs, kiñkuna.
Aquí Qa, qaa-na ("en aquí").
Aquietar Sumanana, wanichina.
Arbol, arbusto Tara. Cfr. Tarabuco, Tarata, Taraco, topónimos.
Arder Lawraqena, illawrana (q-p). Cfr. Laura, apellido.
Ardiente Lawraqeno.
Ardor Lawraqe. Cfr. los "lawraqe" de oro!
Arena T'iu (a-p)
Arenal T'iu-paqas.
Arisco Manchaqeno. (q-p).
Arrebatar Mnanchachina (q-p).
Arrebato Manchachino. (q-p). Arrebato, (c-p).
Arredrar Manchachina (q-p).
Arrepentido Waneno. wanigueno. Putrawa. Putreno. Part. activo.
Arrepentimiento Putrano, putrasso. Waniguino. Sipisqatano (= golpeadura de pecho). Sust.
Arrepentirse Putrana, putraqena. Waniguina. Sipisqatana (= Dar golpes de pecho).
Arriba Hani (p-q). Hanigo-paqas = El cielo.
Arribar Wachana.
Arribo Wachano. Sust.
Arrinconar K'uchuna, kuchuqena (q-p).
Arrodillarse Esqa qana = Estar de rodillas. Esqa qanassim: Arrodíllate.
Arrojar Jich'ana. (q-p). Jich'eno = El que arroja algo.
Arroyo Jawira. (a-p).
Asa Too, tooqe, tookano, tookasso.
Asamblea Mojqano. Atago mojqano = Asamblea de mujeres.
Ascender Wachuna, wachuqena. Este verbo es común para todos. Waskina, es exclusivo para varones. Qoki-ná es exclusivo para mujeres. Ser ascendido o transportado = Eqanatuna.
Ascendiente Wachuqeno, wasqeno (= varones); qoqeno (= mujeres). Part. activo.
Ascensión Wachuno, waschano, waskino (m). Qokino (f). Sust.
Asco Ash aneno.
Ascua Illa, lawraqe. (q-p).
Asegurar Tí anina (= afirmar, decir sí).
Aseado, a Tajsanosso.
Asear, se Tajsana, tajsaqena.
Aseo Tajsano.
Asentamiento Kumu, qumuqe. Cfr. Mario Montaño. No hay en el P. Oré.
Asentarse Ekumana. Kumuna.
Aserrar Muruqena (a-p)
Aserradero Muruqcno (a-p).
Aserto Tí añao (afirmación, que dice sí).
Asesinar Hallanena. Hallachina.
Asesino Hallacheno. hallaneno. Part. activo.
Aseverar Ti anina (=Decir sí).
Así Hampe, jampe. Hagu. Asi... como = Hagu... qagu.
Así sea! = Kallaqano hamp! Jinantiwa. (q-p).
Asi... como... Kiguri... ehegu. Kigosso... ehegu. Kigu... kuja.
Asiento Tiano.
Asilar Ytina, ytiqena.
Asilo Ytino.
Asistencia Aschano
Asistente Ascheno.
Asistir Aschana. Yanapaqena. Cfr. ayudar.
Astro Qoos. (p-q-a-u). Cfr. redondo.
Asunción Eqanatuno.
Atajar Jarq'ana, jarqaqena. (q-p).
Atardecer Tutayana. (q-p).
Atención Chuminn. Orano, oraqe. Wistano. Sust. Qatallano.
Atendedor, atendiente Chumeno. (E) Sqaneno. Oreno. Wistaqeno. Part. activo. Qatalleno. Tener atenciones: Chuminokunas yeguino.
Atender Ajona, ajoqena. Esqana, sqana. Honona. Orena, oraqena. Wistana, wistaqena. Qatallana. Orela = Atiéndeme! Tener atenciones = Chumina.
Atento, a Sqaneno. Honogueno, honoqeno. Wistu. Adj. Qa-talleno. Part. activo. Esno. Sust. Esno qanassim! = Estáte atento!
Atestiguar Unanchana. (p-q).
Atestiguador Unancheno. (p-q).
Atisbar Chapaqena (q-p).
Atormentar Ñaqarichina. Mut'uqena.
Atraer Toosina.
Aumentar Yupana, yupaqena. (p-q)
Aumento Yupano.
Aún Si peogunja.
Aunque Peogunha, peogunja, ehe peogunha. Prep.
Aun cuando Si appanqay. Forma dudosa.
Aurora Paqarina. (q-p). Es adoratorio o huaca.
Ausencia Appas aschanno. Apa hano.
Ausentarse Appa aschana.
Ausente Appas ascheno.
Autoridad Qamassu. Sust.
Auxiliador Yanapaqeno.
Auxiliar Osqana, osqaqena. Yanapaqena. (p-q).
Auxilio Osqano. Yanapano.
Ave Amqari. Ave ídolo de los puquinas y kallawayas.
Aventajar Atina, atipana. (q-p)
Averiguar Yatigrina (a-p).
Avergonzarse Istina, histina o jistina. Penqana, penqaqena. (q-p).
Avisar Horsqena. Orena. Orsqana. Qatona, qatuna, qato-qena.
Aviso Oreno. Orsqano o horsqano. Qatono, qatuno. Orsqeno = El que avisa.
Ay! A!
Ayer Peqo qamen.
Ayuda Osqano. Yanapano. Yanapa. (q-p).
Ayudante Osqeno. Yanapeno, yanapaqeno. (q-p). Ayudante en el campo: Yanaqona, Yanaqonasso. (q-p).
Ayudar Osqana, osqaqena. Yanapaqena. (q-p).
Azadón Mowe-lawa. Mango de madera. Sust.
Azotar Sipsqana. Takina. Oré utiliza también el verbo castellano puquinizándolo: Pateros azotiqe: El padre te azotará!
Azote Taqasso. Sipsqasso, Sust. Taqaqeno, sipsqeno. Part. activo.
Bailar T'usuna (q-p).
Bailador T'usueno (q-p).
Baile T'usuno (q-p).
Bajada Qorono, Wasuano. Sust.
Bajar Qorona, Wasuna, wasuqena.
Bajante Qoreno, qoroqeno, Wasueno, wasuqeno. Part. Activo.
Bajo, a Qoro, Wasu. Adj.
Bandera Unancha. (q-p).
Bárbaro Chunchu. (q-p).
Barraca, choza Qorochno. No qorochno-na = En mi barraca.
Barrer Pichaqena. (q-p)
Barrido Pichano. Sust. (q-p.)
Barrido, a Picha, Pichaqe. Adj. (q-p).
Barriga Yuri, Kiruch. Cfr. seno o vientre.
Bastante Huntu.
Batalla Maqaqe (q-p)
Batallador Maqaqeno. (q-p)
Batallar Maqaqena. (q-p).
Bautizar Bautizana. (c-p). Manana: Poner nombre. (Por el Bautismo).
Bautismo Manano (acto de poner nombre a una wawa).
Bebedor Choqeno. Osqeno. Part. activo.
Beber Choqana o chuqana. Osqona. Qohanna. Verbo.
Bebida Choqano. Osqono. Qohanno. Sutu, sutumi. Sust.
Belleza Qoliqe hamu = Cosa bella.
Bello, a Qoli, qoliqe. (q-p).
Bendecir Qollana, qollaqena. (a-q-p). Parte de los ayllus aymara-puq.
Bendición Qollano. Qolla.
Bendito, a Qollasso.
Benignamente Waniwa.
Benigno, a Wani. Sumeno. Adj.
Besador, besuqueador Qolleno, qolliqeno. Much'aqeno. Art. activo. (q-p).
Besar Qollina, qolliqena. Much'aqena (q-p).
Beso Qolli, qolliqe. Much'aqe. (q-p).
Bien Wawo, wani. Sumawa. Adv. Bienes = Qañanu. Qohassu. Sust.
Bienes Wananaqe.
Bienio Soo wata. (p-q). Dos años.
Blanco Qollano. Ver otros significados del mismo vocablo puquina (a-p)
Boa Amaru. (q-a-p).
Bobo Upa, upaqe. (p-q). Cfr. mudo.
Boca Simiqe. (q-p).
Bola Qoos. (p-q-a). Ver astro.
Bondad Wavo o wani hamu (= cosa buena). Sumano. Sust.
Bondadoso Wasno. sumeno. Adj.
Borrachera Choqano. Kitchuno. Qatu osqono.
Borracho Choqeno. Kitchueno. Qatu osqeno.
Borrador Picheno, pichaqeno. Part. activo. (q-p).
Borrar Pichaqena. (q-p).
Borrón Pichano. Sust. (q-p).
Botado, a Jich'asso.
Botar Jich'ana, jich'aqena. (q-p).
Bravo, a Chojnasso.
Brazo Mohano.
Breve Pisi.
Brevedad Pisiqe.
Brindar Akrodina. Hachna, Jana, jiyana, Jiqkina. Qonana. Yeguina. Wichina.
Brillante Eliqeno, elino, illasso, ilasso. Sust. y adj.
Brillar Illina, ilina, elina, illiqena.
Brillo Eli, ili, illi, illano. Referencia al dios "I" precursor del dios "I-ntin" de los Incas. Topónimos: Illima-ni, Illampu, Illiniza, etc.
Brío Taku.
Brisa Wayraqe. (q-p).
Broma Hahano, hañino. Sust.
Bromear Hahaqena, hañiqena.
Bromeador Haheno, hahaqeno. Hañeno, hañiqeno.
Brote Tara. Dudoso.
Brujear Sqomana, totasqena.
Brujo, a Toto Maku, sqoman. Chateno, chatalleno, totasqe-no. Part. activo..
Buche Simiqe.
Bueno, a Wawo, wago, waqo. Suma, sumawa, sumarawa. Adj. Wawo sehe = Buen corazón.
Burla Hahano, hañino.
Burlador, burlón Haheno, hahaqeno. Hañeno, hañiqeno. Part. activo.
Burlarse Hahana, hahaqena, hañina, hañiqena.
Caballero Wiracocha. (a-q-p).
Cabeza Bupi. No lo encontramos en el P. Oré. Cfr. M. Montaño.
Cada -stit, -tit. Wata-stit = Cada año. Sapa. (q-p).
Caer Akrona, akroqena. Jucha-guta akrona = Caer en pecado.
Caída Akrono. Sust.
Caído, a Akrosso. Adj.
Cambalache Miqstuno. Sust.
Cambalacheador Miqstuqeno. Part. activo.
Cambalachear Miqstuna, miqstuqena.
Cambiarse Tukuna (q-p).
Campo Yapu. (a-p). chaqar (a) (q-p). Cfr. lista de ídolos del P. Oré.
Cantante Qochuqeno.
Cantar Qochuna, qochuqena. (a-p).
Canto, cántico, canción Qochu, qochuqe. (a-p).
Capaz Ateno, atiqeno. Ser capaz = Atina. (q-p).
Captación Ituno.
Captador Itueno, ituqeno. Part. activo.
Captar Itona, o Ituna. Ituqena.
Cara Yuqe. Puta. Po puta = Tu cara.
Casa Isu, issu. Qorochno. No qorochno = Mi casa.
Casero Issu qameno. Dependiente o cuidador de la casa.
Caricia Qolli, qolliqe. Sagano, sajano. Sust.
Carne Pipe, Pipi, Pipu, pipo. Pip. Diversas formas.
Cáscara Lipe. (p-a). Cfr. "lipichi" en aymara. Los "lipez", Potosí.
Causa Wichna. Po jucha wichna = Por causa de tu pecado. También: Nana (= nombre). E-nana, go-nana = Con o sin causa.
Caverna Gachu, o. Q'atu Gacho = Infierno.
Cementerio Hallas-gachu. (=Lugar de muertos).
Cerca Chiqa. (p-q).
Cerro Qoro. Chatallata. Cfr. lista de ídolos dep P. Oré.
Cielo Wasno paqas. (= Buen territorio). Kusi wasno qolleno.
Ciencia Yatiano. (a-p).
Cinco Taqpa. Quinto: Taqpa horsu.
Circulación Qorono, qorno. Sust. (Espacial y temporal).
Circulante Qoreno, qorqeno. Part. activo.
Circular Qorona, qorqena. Cfr. Descender, bajar, etc.
Círculo Qoro, qorqe. (p-a). Top. Corque. Dep. Cochabamba.
Clamar Chanana, chanqana.
Clamor Chamo.
Clarificación Sut'inchano. Sust.
Clarificador Sut'incheno, sut'inchaqeno. Part. activo.
Clarificar Sut'inchana, sut'inchaqena.
Coger Toona, toosina.
Cohabitación Cohabitante Kiñano. Mihano, mihaqe. /n = Kiñeno. Migueno, mihaqeno. Part. activo.
Cohabitar Kiñana. Mihana, mihaguena, mihasqena. De "mi" = madre.
Colega Masi, masiqe. (q-p).
Comenzar Qallagrina. (q-p).
Comedor Lulieno, Oqeno, ojeno. Oq'eno, oj'eno. Part. activo.
Comer Lulina, Oqana, ojana. Oq'ana, oj'ana.
Comida Luli, luliqe. Oqano, ojano. Oq'ano, oj'ano. Sust.
Comienzo Qallagrino. (q-p).
Como Qagu, qagullu. Qagu wiwin = Como a sí mismo. Conj. También se usa, especialmente en interrogación: ¿kiwi?, ¿kigui?, ¿Kiguch?, ¿Kiguso? etc. Cfr. el pronombre relativo "ki" = ¿qué? También, como = -guin. Como padre: Iki-guin. Como Dios: Dius-guin.
Compadecer, se Kuyana, kuyaqena.
Compañero, a Chapa, chapaqo. Masi yqo, masi maña. Adj. No masi ataqo = Mi compañera.
Compasión Kuyano, kuyapayano. Sust.
Comprometer Heguina, heguiqena.
Compromiso Chuasso. Heguino.
Comunión Mojqano. Win santokuna chu mojqano tiaqanch: Creo en la Comunión de todos los santos. Cfr. "moha" = Mano.
Concebir Westuna. Westoqena. Sólo en sentido físico-materno.
Conceder Qena, qona, qonana. Yeguina.
Concentración Anqamuno.
Concentrante, concentrador Anqamuqeno.
Concentrar Anqamuna o angamuna.
Concepción Westuno.
Concesión Qeno, qonano.
Confidente Horsqeno o orsqeno. Part. activo.
Conocedor Yatieno. (a-p). Sisqeno. Part. activo.
Conocer Yatina. (a-p). Sisqana, sisqaqena.
Conocimiento Yatiano. (a-p). Sisqano.
Consecuente Yscheno. Yschaqeno. Skugueno. Part. Activo.
Consecuencia Yschano. Skuguino.
Conseguir Eskuguina. Skuguina. Hipana, hipaqena. Yschana, Yschaqena.
Constantemente Qasi. qaasi. Adv.
Contemplación Qohano, qohanqeno. Qojano.
Contemplar Qohana, qohanqena. Qojana.
Convertirse Rukuna, tuk'una. (q-p).
Conversión Ruqano,tuku, tokano. Sehe toqano: Conversión de corazón.
Corazón Se, see, sehe. Po sehe: Tu corazón. So sehe: Doble corazón.
Cordero Raago re, ree, reeqa. Animal macho, doméstico, de pastoreo.
Cosa Chita. Hamu, jamu. ¿Ki hamum pi yegüe? = ¿Qué cosa diste?
Cosecha Wanaqe, wanano.
Cosechador Wanaqeno.
Cosechar Wanana. Wanaqena.
Crenecia Kuhano, kuhansano. Qohano, qohansano. Tiano.
Creer Kuhana. Qohana. Tiana. Las formas quechuas "tiariy", "tiakuy", "tiana", claramente vienen del puquina en su forma "tiana" = afirmar, asegurar, decir sí!, etc.
Creyente Kuhansanosso. Qohanaqeno. Tieno.
Criado Isa, isu, issu. Haya-gata, Issu-gata. Qopuski. Po qopuski = Tu criado. Haya-gata es el criado incorporado como hijo en la hacienda.
Criatura Kío.
Crío, a Uñ, uña. (p-a-q). En personas y animales. Sólo a personas = Kío.
Crucificado Chaqatasso.
Crucificar Chaqatana. (q-p).
Crucificción Chaqatano.
Cual, es Hors, horsu. Horsuch = Los cuales.
Cualquiera -wi, -win (postpuesto). Qo-win ñao = Cualquiera que sea.
Cuando Apankay. Forma dudosa.
Cuanto, a, os, as Kinchassu o kiñchasso. Kinchassu pachawi? = ¿Cuántas veces? También las formas: Kitkay, kit-qe, Kiguch, kig¡usso. ¿Kitqe pachawi? = ¿Cuántas veces?
Cuatro Sper. Cuarto: sper hors(u). 40 = Sper sqata; 14: sqata sper.
Cuerpo Chejan. Pipu, pipo. Chejan puede significar las partes pudendas, por las frases en que el P. Oré utiliza este sustantivo, muy distinto al de "pipo".
Cueva Gachu, qachu. Q'atu Gachu = Infierno (Gran cueva!).
Cuidado! Pajtá. (q-p). Cuidado: Chumino, chumi. Sust.
Cuidador Ajoeno, ajoqeno. Sqaneno. Chumeno. Part. activo
Cuidadoso, a Esno. Esno qanasim = Sé cuidadoso.
Cuidar Ajona, ajoqena. Chumina. Sqana, esqana.
Culpa Jucha. (q-p). Po jucha wichna: Por tu culpa.
Culpable Jucheno. Juchasapa. (q-p).
Culpar, se Juchacheno. Tumpaqeno. (q-p).
Cumplidor Choneno, chonaqeno. Part. activo.
Cumplimiento Chonnano. Chonasso.
Cumplir Chonana, chonaqena. Qa chonenkina! = Esto cumplan!
Curación Qollano, jampino.
Curandero Qolleno, qollaqeno, jampiri. (a-p). Qamilli. (k-p).
Curar Qollana, qollaqena. Jampina, jampiqena. (q-p).
Curativo, a Qollasso.
Custodiar Chonana, chonaqena.
Custodio Choneno, chonaqeno. Angel choneno: Angel custodio.
Chicha Ukru ukru. Bebida fermentada entre los puquinas. Sutumi.
Choza Issu, isu, isa. Qorochno. Po qorochno = Tu choza.
Dador Qoneno, Qonaqeno. Yeguino. Part. activo.
Dañar Chaskina. Chachina. Qamaqena.
Dañino Chacheno. Chasqasso. Qarnasso.
Daño Chaskino. Qamaqe. Chachi, chachiqe.
Dar Akrodina. Hachna, Hiksqana. Jiana, jiyana, Jiqkina. Qena, Qonana, Yeguina.
Decir Atana. Anina o anena. Akina, aqena. Assona. Jollana. Hacer decir: Jollachina. Jollaguina = Estar a punto de decir. Y así de todos los verbos anteriores.
Dejar Ajrona, ajroqena. Kachina, kachiqena.
Delante Qenu. Altar qenu = Delante el Altar.
Dentro Ysu. Adv. Po ysu = Dentro de tí.
Denunciante Qateno, qatoqeno. Part. activo.
Denunciar Qatona, qatuna, qatoqena.
Derecha Kupi. (a-p). Kupi mohana = En la mano derecha. Kupi es una parte constitutiva del ayllu aymara, que ha dejado numerosos topónimos.
Desacatador Yteno, ytaqeno. Part. activo.
Desacatar Ytana, itana, ytaqena.
Desacato Ytano o itano. Sust.
Desamparar Pahana, pahaqena. Paheno = El que desampara. Part. activo.
Desamparo Pahano. Sust.
Descansar Q'asina. Samarana. (q-p).
Descanso Samarano, samaraqe. Samano = post parto. (q-p).
Descender Qorona, qoroqena. Wasuna, wasuqena.
Descendiente Qoreno, qoroqeno. Wasuno, wasuqeno. Part. Act.
Descenso Qorono. Wasuano.
Desconfianza Sips, sipsi, sipsiqe. Sust.
Desconfiar Sipsina.
Descubridor Sut'incheno, sut'inchaqeno. Part. activo. (q-p).
Descubrimiento Sut'inchano. (q-p)
Descubrir Sut'inchana, sut'inchaqena. (q-p).
Desde Tituch, Tunt. Tunt seeki Yscheso = Desde el uso de razón. Misa qallarasso tituch orela = La misa desde el comienzo oirás.
Desear Apiana. Hastiguina, Hayarina. Apiana. Hatana. Pi-qe, hatanenowi? = ¿Y tú lo deseaste?
Deseo Apiano. Hastiguino. Hayarino. Apiano. Hatano. Hata, hataqe.
Deseoso, a Apiasso, hatanosso. Hayarnosso.
Desobedecer Ytana, Ytaqena.
Desobediencia Ytano.Sust.
Desobediencia Yteno, Ytaqeno. Part. Activo.
Despotricar Jollasqena.
Después Chisu, Tu, tunq. Tunq samarawa hamp = Después del descanso (parto). Qoqasus, qoqasusqe. En enumeraciones. Sachatampe.
Desterrado, a Pañasso.
Desterrar Pañana, pañaqena.
Destierro Pañano.
Develar Sut'inchana, sut'inchaqena. (q-p)
Devolución Ikino. Sust.
Devolver Ykina o Ikina.
Descansar Samana, samarana. (q-p).
Descanso Samano, samarano, samaraqe. (q-p). Sust.
Día Gamen, gamenqe. Qamen, qamenqe. Nut. Luna o Runa. Q'apa runa = La tercera noche o el tercer día. Q'asi qamen = día feriado. Resurreción nut = El día de la Resurrección.
Diablo Supaya. (q-p).
Diario Sapa qamenqe.
Dicharachero Akieno, aqeno. Jolleno, jollasqeno.
Dicha Kusiqe, kusisino. (a-q-p).
Dicho Ataño, aneno. Jolla, jollano, jollaqe. Sust.
Dichoso, a Kusi. (a-q-p).
Digno Wasno. Sust. y adj.
Diezmero Sqapa. Es el recolector de diezmos en la Colonia.
Diez Sqata. Décimo = Sqata hors(u). Para contar de 10 a 20 en puquina: Sqatana pesq = 11. Sqatana stu = 17, etc.
Diezmo Sqata.
Díscolo Ytaqcno, itaqeno. Sust. Part. activo.
Dividir Killchina. Patmana.
División Killchino. Patmano.
Divisor Killcheno. Patmeno. Part. activo.
Divulgación Horsqano.
Divulgador Horsqeno. Part. activo,
Divulgar Horsqena.
Doblez Soano. Tener doblez: Soana.
Doler Japnena. Ñaqarina.
Doliente Japneno. Ñaqareno.
Dolor Japne, ñaqarino. Sust.
Don, donación Akrodino. Hachno. Hiksqano. Jiano, jiano. Jiqkino. Qonano, qonaqe, Yeguino. Sust.
Donante Akrodeno. Hachneno. Hiksqeno, hiksqaqeno. Jieno, jiyeno. Jiksqeno. Qoneno, qonaqeno. Yeguie-no, yeguiqeno. Part. activo.
Donar Akrodina. Hachna. Hiksqana. Jiana, jiyana, Jiqskina. Qonana, qonaqena. Yeguina.
Doble Soqo, sokuntes.
Dorado Kurin, kurimba, qorin. (q-p).
Dos So, soo. Segundo: Soo hors(u). Sqana soo = 12, etc.
Docente Sisqacheno. Part. activo del v. "Sisqachina" = Enseñar.
Droga Qolla, qollaqe, jampi. (a-q-p).
Duda Sips, sipsi, sipsiqe. Sust.
Dudar Sipsina, sipsiqena.
Duelo Japne, japneqe.
Dueño Iki, ki, ikisgo, ikiqo. Cfr. el "Eqeqo", divinidad paceña.
Durante Tuy. Tunt. Tuy samarawa hamp = Durante el descanso (parto).
Echado, a Jich'asso.
Echador Jich'eno, jich'aqeno.
Echar Jich'ana, jich'aqena.
El, ella, ello, ellos, ellas Hi. Hich. Chu. (Pron. personal).
El, la los, las Chu. Artículo determinado.
Elevación Esumano.
Elevador Esumeno, esumaqeno. Part. activo.
Elevar Esumana, esumaqena.
Embarazante, embarazador Omeno. Qoreno (varones). Tajlleno. Part. activo.
Embarazar Omana. Qorina (varones). Tajllina (mujeres).
Embarazo Omano. Tajlliqe.
Emborracharse kitchuana.
Embrujar Chatana, chatallana. Totasqena, sochuna.
Embrujo, embrujamiento Sochu, sochuqe, Tota, totasqe. Sust.
Emparejarse Togrina o tojrina. (p-q). Sólo sexualmente.
Emparejador Tojreno. Part. activo.
Emparejamiento Tojrno. Sust.
Emparentado Saliem sallasi.
Emparentamiento Saliemano.
Emparentarse Sallasina.
Empezar Qallagrina. (p-q).
Empleado Maña, mañasso. Qopuski. Po qopuski = Tu empleado. En el campo: Yanaqona, yanaqonasso. (q-p).
Empobrecer Wisachiqana (= Tener barriga vacía). (p-q).
En -na. Adv. No see-na = En mi corazón. Po iki-na = En tu Padre.
Enamoramiento Rosino, rosqano. Kuyapayano. Eguituno.
Enamorador Roseno, rosqeno. Kuyapayeno. Eguituqeno. Part. activo.
Enamorar Rosina. Rosqena o rosiqena. Kuyapayana. Egui-tuna.
Encantamiento Ohqono, ojqono. Cfr. Ojqo = Luna.
Encantar Ohqona, ojqona, ojqoqena. Sólo como hechizar.
Encorvado, a Kum kumutasso. Adj. y Sust.
Encorvar, se Kumuna, Kumutana, kumuqena. (p-q).
Endecha Qochu, qochuqe. (a-p).
Enemigo, a Guño, awqa-guño. Señ guñot q'espiñaqeta = Líbranos de nuestros enemigos. La forma "awqa": (q-p).
Engañador Soeno. Esqarameno, sqarameno. Sqeno, Yjqeno. Part. activo. Pantaneno. (q-p).
Engañar Soana. Esqaramana, Sqaramana, Sqana. Yjqana o ijqana.Ychqana. Pantanena, Pantachina (q-p). El verbo "soana" = Tener doblez. (so = dos).
Engaño Esqaramano, sqaramano. Sqano, Yjqano o Ijqano. Ichqano o Ychqano. Pantaqe, Sust.
Engendrado Yuri, Churi. (p-q). Westuno.
Engendrador Yurieno, westoqeno. Part. Activo.
Engendrar Yurina, westuna, westoqena.
Engendro Westuno. Sust.
Enojar Chojnana, chojnaqena.
Enojo Chojna, chojnaqe.
Enojoso, enojante Chojneno, chojnaqeno.
Enseñante Wineno. Sisqacheno. Part. activo.
Enseñanza Winano. Sisqachino. Sust.
Enseñar Winana. Sisqachina.
Enterrador Pampacheno, pampachaqeno. Part. activo.
Enterrar Pampachana. (q-p).
Entierro Pampachano, pampachanoqe.
Entrada Elo, ilo. Cfr. Top. "Ilo". Cfr. los "Ilotas".
Entrante Eloqeno, iloqeno.
Entrar Echena. Elona o ilona. Attas eloqench! = No entrarán!
Entrega Jiano, Jiyano, Jitkina. Qono, qonano, qonaqe. Ye-guino. Sust.
Entregar Qona, qonana, qonaqena, yeguina.
Entristecedor Japneno, japniqeno.
Entristecer Japnena.
Envenenador Ento mateno. Part. activo.
Envenenar Ento matana.
Enviado Tonnasso.
Enviar Tonana, tonaqena. Tonnana.
Envío Tonano, tonnaqe. Las 2 versiones en el P. Oré.
Enorme Tota, toto, tutu. Toto Maku = Brujo, Gran Jefe.
Equivocación Pantaqe, pantano. Sust.
Equivocarse Pantana, pantaqena. (q-p).
Errar Pantaqena, pantana. (q-p).
Error Pantaqe, pantano.
Escarnecedor Qamaqeno. Part. activo.
Escarnecer Qamaqena.
Escarnio Qamaqe.
Escaso, a, os, as Moqra, mogra. Mogra wanano = Escasa cosecha.
Escindente Patmeno.
Escindir Patmana.
Escisión Patmano.
Esclavo, a Yana. (q-p).
Escoba Picheno.
Esconder Allqena. Chaqena. Jijina. Qaqana, qaqaqena. Wa-ñana. Uqana, uqasqena. Stiqana. Stowana. Paqana, paqaqena. (q-p). Varias formas.
Escondite Stowano. Jijino. Qaqano. Wañe, wañaqe. Uqe. Uqaqe. Stiqano. Paqaqe. (q-p).
Escucha Orano, qatano, qatallano. Sust.
Escuchar Orena. Qatana, qatallana.
Espacio Qoro. Goro. Designa normalmente un espacio montañoso.
Espacioso, a Q'atu, Q'ato. Adj.
Espejo Rirpu o Lirpu.
Espera, esperanza Wachno. Tiano. Sust.
Esperar Wachna o wachnana. Tiana
Espiral Choqo, chuku. Cfr. el top. "Chucuito" (De. La Paz.
Espía Chapa, chapaqo, chapaqeno. Waqaycheno. (q-p). Hoy el "chapa" es el policía urbano. Top. Chapare. Dep. Cochabamba.
Espiar Chapana, chapaqena. Waqaychana. (q-p).
Esposa Atago. Atago-guja atuwi? = ¿La recibes por o como esposa?
Esposo Raago. Atagoye, po raagom ytinowi? = ¿Esposa, a tu esposo recibes o aceptas?
Estancia Aschano, qañano, qanaqe. qananaqe, qahano. Sust.
Estante Ascheno. Qañeno, qaheno. Part. activo de aschana y qana.
Estar Qana, qahana, aschana, asqana. Verbos auxiliares.
Este, a, os, as Qa, qasqe, Qo. Adj. o Pron. demostrat. Qo ni ha-taguench: Esto yo quiero. Qo miñs orela = Escucha a estos hombres. Idem, ese, a, o, etc. Qa jolla-chiguench = Esto nos hace decir.
Estrella Wara. Wara wara = Estrellas, firmamento nocturno.
Eterno Wiñaya. Adj. (p-q). Wiñaya kumano = Vida eterna.
Evidenciar Sut'inchana, sul'inchaqena. (q-p).
Evidente Sut'in. (q-p).
Examen Qohano, qohanqano.
Examinador Qoheno, qohanqeno.
Examinar Qohana, qohanqena.
Excelente, excelso Qollano. (a-q-p).
Exigencia Hitkino, hitkisino. Qatano, qatno.
Exigente Hitkqcno, hitkiscno. Qateno, qataqeno.
Exigir Hitkina, hitkisina. Qatana, qataqena.
Existencia Aschano, qanaqe. Qahano, Qahasso. Aschasso. Qanasso.
Existente Ascheno, qanaqeno, qaheno. Part. activo.
Existir Aschana, qana, qanaqena, qahana.
Expectación Wachna, wachno. Sust.
Expectante, expectador Wachneno. Part. activo.
Expectar Wachnana.
Expresar Atana, anina o anena, jollana, jollaqena. Ataguina = Is a decir, estar a punto de expresar algo.
Expresión Ataño, anino, jolla, jollano. Sust.
Expirar Hallaqena, hallagrina o hallaguina.
Extranjero Chuchi miñ.
Extraño, a Chuchi. Guillasso. Qama guillasso = Extraña necesidad.
Falaz Soeno,soaqeno.
Falso, a Jari. ¿Jari jurenowi? = ¿Juraste en falso?
Falta, faltamiento Jucha, juchaqe. (q-p). Falta de respeto = Choñano.
Faltar Juchallina, juchalliqena. (q-p). Faltar al respeto = Chonana.
Favorecido, a Jumnasso. María, Dius jumnasso hanch = María, eres favorecida de Dios.
Favorecer Jumana, jumaqena.
Faz Yuqe, puta.
Fe Kuhano, qohano. Tiano.
Feliz Kusi. (q-p).
Felicitar Kusi anina.
Femenino,a Qono. Ver "hembra".
Feriado Q'asi qamen. Sust.
Feto Sullu, sulluqe. (a-q-p).
Figura Qoshan, qoshanqe.
Figuración Qoshano. Qoshachino.
Figurador Qoshanqeno. Part. activo.
Figurar Qoshana, qoshanqena.
Fin, final Honaja. Puchuno. (p-q). Puchuqas-qama = Hasta el final.
Finalizar Honajana. Puchuna, puchuqena.
Finalmente Qoqassus, qoqasusqe. En enumeraciones.
Flojear Killana, killaqena.
Flojo Killeno, killaqeno. Killasso. Sust. y part. activo, (q-p).
Fornicación Chinkino. Kiñano. Watunqano, Suwarqano. Sust.
Fornicador Kiñeno. Watunqeno. Suwarqeno. Chinqeno. Part. activo.
Fornicar Kiñana. Watuna, watunqena. Suarqena. Chinkina. En puquina se diferencia a veces por sexo: Ingui-na = fornicar, hacer el acto sexual en mujeres. Rosina: sólo en varones.
Forzadamente Takuch.
Forzar Takuna. taqoqena.
Fuerte Takasso.
Fuerza Taku.
Gemido Qarno. Kichuno. Sust.
Gemir Qarana, qaraqena. Kichuna.
Gestar Mihana, miguena, mihaguena, mihasqena. "Mi" = Madre.
Gran, grande Q'atu, qhato. Tota, toto, tutu. (p-q).
Gratis, gratuito, a Q'asi. (q-a-p).
Gritar Anena. Cfr. "decir". Ama nim aneta! = No me grites!
Grito Anino.
Guardar Waqaychana. (q-p).
Golpe Sipi, sipiqe. Sust.
Golpeador Sipeno, sipiqeno.
Golpear Sipina, sipiqena.
Guardar Chonana, chonaqena.
Guardián Choneno, chonaqeno. Part. activo. Angel choneno: Angel de la Guarda.
Haber Kana, kanaqena. Appay kanch = No hay!
Habitación Ekumano Kumano. Po kumano-na aschapi? = ¿Estás en tu habitación?
Habitante Ekumeno. Kumeno. Kumeno miñs = Los hombres habitantes del lugar.
Habitar Ekumana. Kumana, kumaqena.
Habladuría Ataño. Aniqeno Jollano. Atasso. Jollasso. Sust.
Hablador Ateno, aneno, aniqeno. Jolleno, jollaqeno. Part. activo.
Hablar Atana, anina. Jollana, jollaqena. Hablar mal = Ento jollana. Hablar bien: wawo jollana.
Hacedor Qalleno, qallaqeno. Qallaqasso. El Hacedor: Dius qallaqeno.
Hacer Qallana, qallaqena.
Hacerse Rukuna, tuk'una. (p-q).
Harto, a, os, as Huntu. Adj. y Adv. Huntu muchuqe = Harto sufrimiento.
Hasta -qama. (q-p). Honaja-qama = Hasta el fin.
Hechicero Chateno, chatalleno. Totasqeno. Ohqeno, ojqeno. Cfr. Ojqo = Luna.
Hechizar Chatana, chatallana. Totasqena. Ohqona, ojqona.
Hechizo Chatano. Chatallano. Totasqe. Ohqono, ojqono.
Hecho, hechura Qallano.
Hecho, a Qallaqasso. Po hatano qallaqasso hanta!: Que tu voluntad sea hecha!
Hembra Atago, qono. China. (q-p).
Herida Chachino, chaskino. Sust.
Herido, a Chachesso.
Herir Chachina. Chaskina.
Hermanar Jilana, jilalena. Jilachina. (a-q-p). Jilalcnowi? = ¿Lo trataste como hermano?
Hermano, a Jila, jilaqo. (a-p). Po jilam kuyenowi? = ¿Amaste a tu hermano? Tí, ni kuyagucnch = Sí, lo he amado.
Hesitante Sipseno. Part. activo.
Hesitar Sipsina.
Hijo, a Chusku. Aya. Hara, haya. Hayarey!: Hijo querido! Hayaye! = Hija querida. Aya aya = Hijos. Aya raago = Hijo varón.
Hipocresía Soano. Sust. Del Verbo "soana" = Tener 2 caras.
Hipócrita Soeno. De "so" = Dos (caras). Part. activo.
Holgar Q'asina, q'asiqena. Kusisina. (q-p).
Hombre Miñ. Mana. Hombres = Miñs o miñkuna. Valor genérico.
Honra Yupaychano. (q-p).
Honrar Yupaychana. (q-p).
Hora Jisi, hisi. ¿ki jisi hanwi? = ¿qué hora es?
Huérfano Wajcha. (q-p).
Hurtar Rikina. Suana, suwana, suwarqena. (q-p).
Hurto Rikino. Suasso. Suwano. (q-p).
Idea Illa. Illano. Taja, tajano. Sust.
Ideal Illasso. Tajasso.
Idear Illana, tajana.
Idolo Qaquia. Es uno de los ídolos de la lista del P. Oré. No hemos podido discernir el tipo concreto de ídolo que es.
Igual, igualmente Jinanti, jinantiwa. (q-p).
Igualar Jinanqena. (q-p).
Imaginar Parana, paraqena. Tajana, illana.
Imaginación Para. Paraqe. Parano. Tajano, illano.
Imitación Qatino. (q-p).
Imitador Qateno.
Imitar Qatina. (q-p).
Impedimento Harq'ano. Patino, patiqeno, Wasano.
Impediente, impedidor Pateno, patiqeno. Waseno, wasaqeno. Harq'eno. (p-q). Part. activo.
Impedir Harq'ana. Patina. Wasana, wasaqena.
Incidir Akrona, akroqena.
Inclinación Kumu, kumuno.
Inclinarse Kumuna, kumuqena. (q-p).
Indígena, indio Maña, mañasso. Normalmente en Oré se refiere al que trabaja por los españoles. Cfr. yanaqona, ya-naqonasso. (q-p).
Inducción Kiwino, Sust.
Inducir Kiwina, kiwiqena.
Inductor Kiwiqeno. Part. activo.
Infiel Sqameno, sqarameno. ¿Po atagom sqameno enowi? = ¿Fuiste infiel a tu mujer? Part. activo.
Infierno Q'atu paqas. Q'atu gacho. Textual = Gran caverna.
Iniciador Qallagreno. (p-q).
Iniciar Qallagrina. (p-q).
Inicio Qallagrino. (p-q).
Instrucción Sisqachano. Sust.
Instructor Sisqacheno. Part. activo.
Instruir Sisqachina. La part. "chi" es quechua.
Insultante Choñeno, choñaqeno. Jolleno, jollaqeno. Sqame-no. Sqarameno. Part. activo.
Insultar Choñana, choñaqena. Jollana, jollaqena. Sqamana, Sqaramana, Inchina.
Insulto Choña, choñaqe. Jolla, jollaqe. Sqama, sqamaqe. Q'asi nana (= Nombre vano o mal nombre). Cfr. chojnana o chojñana: Puede ser el mismo verbo.
Intermediario Tonasso.
Invocación Chamo, chanqano.
Invocar Chanana, chanqana.
Ira Chojna, chojnaqe.
Irradiación Ilo, illino. Top. "Ilo" puerto de la costa peruana.
Irradiador Eliqeno, illeno.
Irradiar Illina, ilina, elina, illiqena.
Irritación Chojna, chojnano.
Irritante Chojneno. Chojnaqeno.
Irritar Chojnana, chojnaqena. (p-q).
Jabón Mata, mataqe. Sust.
Jefe Qamasso.
Jiba Kumu, kumuqe. (p-q).
Jornal Qamen qallano. Trabajo de un día.
Jornalero Yaassu. Ysu, Issu. Yssu qameno. Etimológicamente, Ya-assu = Trabajador del dios "I", puquina-quechua.
Junto Chiqa. (p-q).
Juramento Jurasso. Hari Jurasso = Falso juramento.
Jurar Jurana. (c-p).
Justo Wawo, wago, waqo. Misma raíz de "wali" (a) y "walej" (q).
Ladrón Apaheno. Riqeno.Suwa, sua, sueno, suwarqeno. (q-p). Sust. y part. activo
Latente Qateno. Qatasso, wañe. Adj. y part. activo.
Latiguear Takina.
Látigo Taqasso. (p-q).
Lavadero, lavabo Taqsano. Matano. Sust.
Lavador, lavandera Taqseno. Mateno, mataqeno. Part. activo.
Lavar Tajsana. (p-q). Matana.
Lazo (para cazar) Sipi, sips, sipiqe. Sust.
Levantar Taqana. Esumana, esumaqena. Levantar (= acusar) = Yacheguina. Tumpana, tumpaqena. (q-p).
Levante Taqeno. Esumeno. Part. activo.
Liberador Ewistueno. Q'espichino (q-p). Qolleno, qollaqeno. Part. activo.
Liberar, librar Ewistuna. K'ispina, k'ispichina. (q-p). Qollaqe-na. (p-a-q). Ver también la formas: Q'espiña, q'es-pichina. Q'espiñaqeta: Líbranos!
Limbo Qananaqe. (Lugar de estar). Vocablo creado por G. Oré.
Limpiar Tajsana, tajsaqena. Pichana, pichaqena. (q-p).
Limpieza Tajsano. Pichano.
Limpio, a Tajsa. Pichasso. Mat'i. Mat'i anima = Alma limpia.
Loa Yupaychano. (q-p).
Loar Yupaychana. (q-p).
Luego Sachatampe. Qoqasus, qoqasusqe. En enumeraciones. Adv.
Lugar Gachu. Goro, qoro. Pacha. En lugar de. Pateros Dius pacha hasu = El Sacerdote está en lugar de Dios. Para tierra, mundo, piso, suelo, el puquina dice "paqas" y no pacha. Top. Qoro-qoro. (Potosí. La Paz).
Luna Ohqo, ojqo. Oqho. (u-p).
Llama Re, ree, reeqa. Animal doméstico de pastoreo andino. Raago ree = Llamo, o llama macho. Atago ree = Llama hembra. También = he, hee. No se ha podido diferenciar exactamente el tipo de ganado entre ree y hee. Ambos son claramente onomatopeicos.
Llamado, a Chamo (sust.). Chanqasso (adj.).
Llamar Chanqana.
Llamativo, a Chaneno. Chanqeno. Part. activo.
Llanto Qarno. Waqas, Waqano. Kichuno. Sust.
Llegada Wachano. Sust.
Llegar Wachana, wachaqena.
Llevar Eqana.
Llorar Qarana, qaraqena. Kichuna.Waqana, waqaqena. (q-p).
Macho Raago + el nombre del animal. Se opone a atago = Hembra. Vale para personas y animales, al señalar el sexo o género.
Madera Mowe. Sust.
Madre Imi, mi. Ni imi = Mi madre. Chumi: Cuidado maternal. Paqas Mili: Madre Tierra (p-q).
Malo, a Ento. Ento jolla = Mala palabra.
Malhechor Ento qalleno, o ento qallaqeno.
Maltratador Incheno. Sqalleno. Sqameno, sqarameno. De palabra: Jolleno, jollaqeno. Part. activo.
Maltratar Inchina. Sqallina, sqamana, sqaramana. De palabra: Jollana.
Maltrato Inchino. Sqalla, sqalliqe, sqallasso, sqama, sqamsu, jolla. Sust.
Mandamiento, mandato Gama, qama, Qo-gama. Qamachisso. (p-q).
Mandante Qamasso. Qamacheno. Sust. y part. activo.
Mandar Pestuna, pestoqena. Qamachina. (q-p). Mandar = enviar = Tonana, tonaqena.
Mancebo Tojreno. Part. activo. Mancebasso. (c-p). Sust.
Manifestante Puteno. Sut'incheno, sut'inchaqeno. Part. activo. (q-p).
Manifestar Putaña. Sut'inchana, sut'inchaqena. (q-p).
Manifiesto Putano. Sut'in. Adj. Sut'inchano. Sust.
Maniobra Mojqano, mojgano. De moha = mano.
Maniobrar Mojqana.
Maniobrero Mojqeno. Part. activo.
Mano Moha, mojna. Ni moha-wa = Con mi mano. Ku-pi mojna = Mano derecha
Manojo Mohano.
Manoseador Moheno. Tosteno, tostaqeno. Sagueno, sajeno. Part. activo.
Manosear Mohaqena.Tostana, tostaqena. Sagana, sajana.
Manoseo Mohano. Tostano, tostaqe. Sagano, sajano. Sust.
Mansión Kusi wachno qolleno.
Martillo Sipi, sipiqe, Sust.
Masticar Lulina. Cfr. comer.
Masturbación Tawstaqe, tostaqe, tostasso.
Masturbador Tawstaqeno,tostaqeno. Part. activo.
Masíurbarse Tawstaqena, tostaqena.
Matar Hallachina. Hallanena.
Maternidad Imi hanaqe.
Materno, o, os, as Mi hasso.
Mayor de edad Ischesso. Part. activo, y sust.
Medicamento Qolla, qollaqe. Jampi. (a-q-p).
Medicar Qollaqena, jampina. (a-q-p).
Médico Qolleno. Jampiqeno. (a-q-p). Part. activo y sust.
Mejora, mejoramiento Sumano. (a-q-p).
Mejorar Sumeskina. ¿Mejoraste? = ¿Pi sumeskinowi?
Memoria, memorial killano. Illano. Ewigano. Sust.
Menstruación Much'u qaaqe, much'u lunay.
Menstruante Much'u atago.
Menstruar Much'una. (q-p). Cfr. sufrir o tener dolores.
Mentir Llullana, llullaqena. (q-p).
Mentira Llullano, Sust. (q-p).
Mentiroso Llulleno, llullaqcno. Part. activo. (q-p).
Merecedor Wasnano, wasnaqeno. Part. activo. Qonano (mujeres).
Merecer Wasnana. (en varones); qonana (en mujeres).
Merecimiento Wasno. (de varones). Qono (de mujeres). Sust.
Mérito Wasno (varones). Qono (mujeres).
Mezcla Mistuno o miqstuno.
Mezclador Mistuqeno.
Mezclar Mistuna o miqstuna.
Mientras Tuy. Adv.
Mi, mis, mió, a, os, as No. Adj. posesivo. No seena = En mi corazón. Como interjección exclamativa: -rey. Apu-rey = Señor mío!
Mira, mirada, miramiento Hiskiqe, histiqano. Qohano.
Mirador Hisqeno, hiskiqeno. Qohanqeno. Part. activo.
Mirar Hiskina, hiskiqana. Qohana. Mirarse = Qohanqe-na. Ver "hiski" = ojo.
Mirarse en espejo Rirpuchina, lirpuchina. (p-q).
Misericordioso, a Kuyapayeno. (p-q).
Mismo Kiki. (p-q). La raíz parece etimológicamente puquina, repetitivo.
Momento Jisi, hisi. ¿ki jisi-na? = ¿En qué momento?
Montar Wasquina (= solo varones); qokina (sólo mujeres). El verbo se refiere a montar sobre animales o vehículos: burros, caballos, bicis.
Montículo Goro, qoro. Top. Qoro qoro (La Paz).
Montón Anqano. Sust.
Morada Haqano. Qorochno. No qorochno-na = En mi morada. Kumano, ekumano. Sust.
Morador Haqeno. Ekumeno. Kumeno.
Morar Haqana. (p-a). Ekumana. Kumana, kumaqena.
Moribundo Halleno, hallaguino. El que muere. Part. activo.
Morir Hallaría. Hallalla! = Muerto está!, o !Que muera! Exclamación de victoria de los puquinas, transmitida por los aymaras hasta hoy. Hallaguina (p-q) = Ir a morir, estar a punto de morir.
Mortal Hallasqeno. "Pi, miñ hallasqeno" = Tú, hombre mortal!
Mortífero, a Hallacheno. Hallaneno. Part. activo y adj.
Mostrador Wineno.
Mostrar Winana, sisqachina.
Motivo Ukisto. Wichna. Po jucha wichna = Motivo de tu pecado. También; Nana (= nombre): E-nana, go-nana = Con o sin motivo.
Mucho, a, os, as Huntu. Huntu mut'o = Mucho sufrimiento. Adj.
Mudo Opa, upa, opaqe, upaqa. (p-q). Cfr. Upallina: Adorar.
Mujer Atago. ¿Atago-guha atuwi? = ¿La recibes por mujer? Se opone a raago. Po atagom = A tu mujer.
Muera! Hallalla. (p-a).
Muerte Hallas, hallaqe.
Muestra Winana, sisqachano. Sust.
Muy Huntu. Adj. que funciona como superlativo. Huntu kusi qamenqe = Día de gran alegría.
Nacer Paqarina. (p-q). Las paqarinas son adoratorios orientados hacia el sol naciente. Cfr. Paqas = tierra.
Naciente Paqarieno.
Nacimiento Paqarisso.
Nada Appanqara, appaqara.
Nadie Apaki.
Necesidad Qama, qamaqe. De ahí el "qamaqe" = Zorro, en aymara.
Necesitar Hitkina, hitkisina. Qamana, qamaqena.
Necesitado, a Hitqeno, hitkiseno. Part. activo. Qamasso. Adj. y sust.
Negación Appano. Tokasso. Sust.
Negar Apana, appana, appaqena.
Negarse Toqena. Apa o ama anena (= decir no).
Negligente Allqeno.
Ninguno, a Apaki. Appa qaña, o ama qaña, según sea negación prohibitiva o no.
Niño pequeño Kío, guio.
No Apa, appa, apaqe, apasso, appans, appay. Attas. Prohibitivo = Ama (q-p).
Noble Qatu nana = Gran nombre. Qatu Iqo = Gran persona. Khapaj. (q-p).
Nombrar, nominar Nanaqena, manana. Cfr. Poner nombre a una persona.
Nombre Nana. Qatu nana = Gran nombre o persona. Mana. En puquina parece identificarse la persona con el nombre. Por eso la doble forma "nana" y "mana".
Nosotros, as Señ. Pron. personal. Señ-guta = A nosotros.
Novio Eguituqeno.
Nuestro, a, os, as Señ, sin. (Adj. posesivo). Señ kumano = Nuestra vida. Señ Iki = Padre nuestro.
Nueve Chega, cheqa. Chega horsu = Noveno, a. 19 = Sqata chega.
Nuevo, a Wanaqa. Anin wanaqa = Ropa nueva.
O In, inqe. Tay...tay; nu...nu. Conj. disyuntiva. Tay iki, tay ¡mi = O padre o madre.
Objeto Hamu, jamu. ¿ki hamum pi yegüe? = ¿Qué objeto o cosa diste tú?
Obra Qallaqc, tajsqano.
Obrar Tajsqana, qallana.
Obrero Qallasso. Tajsqasso, qalleno, qallaqeno, qalla-waya.
Obsequiador Yeguieno. Part. activo.
Obsequiar Yeguina.
Obsequio Qona, qonaqe. Yeguino. Wichino. Sust.
Observación Chonano, hiskino, hiskiqano. Qohano, qohasso.
Observante Choneno. Hisqeno, hiskinqeno, qoheno, qohanqe-no. Part. activo.
Observar Chonana. Chonaqena. Hiskina, hiskiqana, qohana, qohanqena.
Obstaculización Patino, patiqe. Haarq'ano.
Obstaculizante Pateno, patiqeno. Harq'eno. Part. activo.
Obstaculizar Patina, patiqena. Harq'ana. (p-q).
Obstáculo Patiqe, patino, pati.
Obtención Hipano. Yschano.
Obtener Hipana, hipaqena. Yschana, Yschaqena.
Ocultante, ocultador Allqeno. Jijeno. Jijiqeno. Q'ateno. Wañeno, wañaqeno. Stoweno, stiqeno.
Ocultar Chaqena. Allqena. Jijina, jijiqena. Q'atana. (a-p). Wañana, wañaqena. Uqana, uqasqcna, Stowana, stiqana. Paqana, Paqaqena. (q-p) Varias formas utilizadas por el P. Oré.
Oculto, a Allasso.Jijinosso. Q'atano. Wañe, wañeqe, stowa-no. stiqano, stiqasso. Paqasso. Adj. y sust.
Ocho Kina. Octavo: Kina hamp, o kina horsu. 18 = Sqata kina.
Odiar Chechana, chejqana. Chejnina (q-p). Etzqena. Sqallina, sqamana, sqaramana.
Odio Checha, chechano. Chejgano. Chejnino (q-p). Etz-qe. Sqalla, Sqama, sqamsu, sqara. Sust.
Odioso Chechasso, chejqasso o chejgasso. Adj. Chejneno, chejnicheno. Etzqeno. Sqalleno, Sqameno, sqarameno. Part. activo.
Ofender Choñana, choñaqena. Inchina, inchiqena.
Ofensa Choña, choñano.Inchino. Inchesso.
Ofensor Choñeno, choñaqeno. Incheno, inchiqeno. Part. activo.
Oferente Akrodeno. Hiksqeno, hiksqaqeno. Jiksqeno, Qo-neno. Yeguieno. Wicheno. Part. activo.
Oferta Akrodino. Hiksqano. Jikskino. Qono, Qonaqe. Yeguino. Wichino. Sust.
Ofrecer, ofertar Akrodina. Hachna. Hiksqana. Jiana, jiyana, Jiq-kina. Qonana, Yeguina. Wichina.
Ofrecimiento, ofrenda Hachno. Hiksqano. Jiano, Jiqkino. Qona-qe, qono. Yeguino. Wichino. Wichno. Sust.
Oh! A! Oh, Misericordiosa! = A kuyapayeno!
Oidor Oreno. Qateno, qatalleno. Sust. y part. activo.
Oír Orena, Qatana, Qatallana.
Ojo Yuqe. Hiski. Po kiki hiski hiskinoa = Con tus propios ojos lo verás.
Olvidadizo Allaqeno. Stiqeno. Adj. Part. activo.
Olvidar Allana, allaqena. Stiqana.
Olvido Alia. Stiqano. Sust.
Ondulación Choqoro.
Ondulante Choqoreno.
Ondular Choqona. El movimiento de la víbora, la cho-qora.
Operar Tajsqana, qallana.
Orden Qamachisso. Sust. (q-a-p).
Ordenar Pestuna, pestoqena. Qamachina. (p-q).
Oriente Paqarieno. Part. activo, (p-q).
Oscurecer Ch'amana, ch'amaqena.
Oscuridad Ch'ama, ch'amaqe. Sust.
Oscuro, a Ch'amasso. Adj.
Orto Paqamo. Sust. Cfr. las "paqarinas", ritos del amanecer.
Otear Waqaychana. (q-p).
Otro, a Wajna. (p-q). Otros,as = Wajnach. Wajlla = Cualquier otro.
Oveja Re, ree, reeqa. Raago ree = Animal hembra, doméstico y de pastoreo, andino. Cfr. re, ree.
Oyente Oreno, qateno, qatalleno. Part. activo.
Padecimiento Ñaqarino, (q-p). Qajano, muchuno. (q-p). Mut'o, mut'aqe, mut'ano. (p-q).
Padecer Ñaqarina (q-p); Qajana, qajaqena. Muchuna. (q-p). Mut'una, mut'uqena. (p-q).
Padre Iki, ki, ikisqo o ikisgo. Chuki, chuqe, Yuqe, Yuqs. Señ Iki = Padre nuestro. Pateros = el sacerdote. También: Chuki, chuqe, yuqe, yoqe = Padre, como el ojo que todo lo ve.
Palabra Sunch, such. No sunch órela = Escucha mi palabra.
Palo Lawa, mowe-lawa.
Palpación Tajllino. Tostano,tostaqano, sajano, sagano.
Palpador, palpante Tajlleno, tosteno, tostaqeno, sagueno. Part. activo.
Palpar Tajllina.Tostana, tostaqena. Sagana, sajana.
Para -gu, guta, gutaj, gutach. Atago-guta = Para la mujer.
Para qué? ¿Kiñchassu?
Pariente Yurieno. Referido a la mujer que pare. Part. activo.
Parir Pariente afín = Salla. Pariente de línea materna = Sami. = Yurina.
Parlante, parlachin Jolleno, jollaqeno. Sust. y part. activo.
Participación Echino. Elono.
Participante Echeno, eloqeno.
Participar Echena, elona, eloqena.
Parto Yuriqe. Samano = Post parto. Sust.
Pecado Jucha, juchaqe (q-p).
Pecador Juchasapa. (q-p). Jucheno, juchancheno. (p-q).
Pecar Jucharía, juchaqena. Juchanchana, Juchallikuna. (q-p).
Pedir Hatana. Wanana, wanaqena.
Pelea Watiqe, watino. Magueqe, maguino.
Peleador Watiqeno. Magueno.
Pelear Maguina. Watikina. Maguina. Miqstu maguina = Pelear entre muchos.
Pena Japne. Qarano, qarno, ñaqarino, mut'o, much' uqe.
Penar Japnena. Qarana, qaraqena. Ñaqarina. Much'una (q-p). Mut'una (p-q). En sentido moral y físico.
Penoso Qarasso. Mut'osso.
Pensamiento Ewino. Ylla, lili, Illano o Yllano, Illasso. Illin. Taj, tajano. Para, paraqe, parano. Sust. Cfr. también: "vacío".
Pensador o pensante Ewigueno. Pareno. Illeno o Ylleno. Tajeno, tajaqeno. Part. activo.
Pensar Ewina, ewigaqena. Parana, paraqena. Yllana o Illana, illaqena. Taj ana, tajaqena.
Percepción Ituno.
Percibidor Itueno, itoqeno.
Percibir Itona, ituna, itoqena.
Perdedor Ptaqeno.
Perder Ptana.
Pérdida Piano. Ptasso. Ptanogue.
Perdón Pampachano.
Perdonador Pampacheno, pampachaqeno. Part. act.
Perdonar Perdonana. (cast.-p). Pampachana. (q-p).
Perezoso Killeno. (q-p).
Permanecer Qetqana. Ekumana. Kumana.
Permanencia Qetqano. Ekumano. Kumano.
Permanente Ekumeno. Kumeno. Qetqeno, qetqasso. Part. activo y adj.
Permisivo, a Hotonosso.
Permiso Hotono.
Permitir Hotona, hotoqena.
Perro Qomse. Cfr. M. Montaño. (p-qall.). No aparece en G. Oré.
Persona Miñ. Miñkuna o miñs = personas. Yqo. Sust. Etimológicamente, es una referencial al dios pre-in-caico "I" o "Y", de horizonte común a puquinas, quechuas y aymaras.
Pertenencias Ampegue (ta). Qo hassu.
Petición Hatano. Wanano, wanaqeno.
Piel Lipe. De animal o persona. Cfr. Los "Lípez". (p-a).
Planta Malki. Jampi malki (a-q-p) = Planta curativa.
Plañidero Waqagueno. (p-q).
Plato (de barro) Poqe. De esta voz parece emerger en nombre de la etnia puquina, aquí en estudio. "Poqe" etimológicamente sería "lo tuyo".
Poco, a, os, as Pisi, pisiqe, (q-p). Moqra, mogra. Adj. y Adv.
Pobre Wajcha, wajchaqe. (q-p).
Pobreza Wisachicano. (= Barriga vacía), (p-q).
Poder Atina, atipana. (p-q). Verbo. Atipano = Poder, sust.
Poderoso Atipeno. Part. activo. Win atipeno: Todopoderoso.
Por Wichna., -t. Por esto: Qo wichna. Por tu culpa: Pu jucha wichna. Cuaresmat = Por Cuaresma. ¿Por qué? = ¿Kiñchano?
Poseedor Eskuqeno.
Poseer Eskuna, skuna.
Posesión (es) Ampegue (ta). Qañanu, qo hassu. Skuno.
Potente Ateno. Atipeno. (q-p).
Precio Chani. (q-p).
Precipicio Hutu, hutuqe, Hutuno. Sust.
Precipitación Hutuno.
Precipitarse Hutuna, hutuqena.
Preddecto Hayari. Cfr. Haya = hijo.
Preñar Omana. Qorina. El que la produce: Omeno, qore-no. Qoriqeno.
Preñez Ornan (o), omanqe. Qorino.
Presencia Ascha, aschas. Aschano. Sust.
Presente Ascheno. Part. activo. Los presentes = Aschenoch.
Primero, primeramente Wksto, wkisto. Wkstoqa = En primer lugar. Numeral: Pesq, pego, peqo, etc. Sust. adj. y Adv.
Princesa Qo-mi-ye. Forma compuesta de qono = mujer, imi = madre y la expresión cariñosa = "-ye".
Prohibición Harq'ano.
Prohibir Harq'ana.
Prójimo, próximo Masi miñ. (p-q).
Promesa Wanino. Chuasso. Heguino. Sust.
Promesante Wanigueno. Heguieno, heguiqeno.
Prometer Wanina. Heguina, heguiqena.
Propalador Horsqeno.
Propalar Horqena. Masi miñ jucha horsqenowi? = ¿Propalaste el pecado del prójimo?
Propio, a Aschassu, asqasso. Appa asqassu: impropio.
Provocación Kiwino
Provocador Kiweno, kiwiqeno.
Provocar Kiwina, kiwiqena.
Pudiente Atieno. Sust.
Quebrar, se Patmana, patmaqena.
Querendón Apieno. Hateno. Kuyano, kuyapayeno.
Querer Apiana. Hayarina. Apiana. Hatana. Kuyana, kuya-payana (p-q).
Querido, a Apiasso. Hayarino. Hatawa. Kuyapayeno = enamorado, a.
Quiebra Patmano.
Quien, es Kinchano, kiñchasso. Ñus, nuy. Hors, horsu. ¿Horsuch hollenowi? = ¿Quiénes hablaron?
Quizás Si, sin, siqe. Ina, inago. (a-p). Cfr. "ina", en aymara.
Raptador Atagom suwarqeno.
Raptar Atagom Suwarqena.
Rapto Atagom Suwarqe.
Rato Jisi, Jisiqe, hisi. Qo jisi-na = En este rato.
Razón Ukisto. Wichna. Jucha wichna = En razón del pecado. También: Nana (= nombre). E-nana, go-na-na = Con o sin razón.
Real Cheqa (a-q-p). Jimutki. Adj.
Realidad Jimutkano.
Realizar Kallana, kallaqena.
Recepción Itino o Ytino. Ytnasso.
Receptor Iteno, Ytieno, Ytiqeno. Itnaqeno. Part. activo.
Recibir Ytina, o itina. Ytiqena. Itnaqena.
Reciprocamente Mene. Mene kuyasqaguens = Aménse reciprocamente.
Reclamación Qatano, qatasso.
Reclamador Qateno, qataqeno.
Reclamar Qatana, qataqena.
Recoger Ytina o Itina. Ytiqena.
Reconciliación Wanigui. Waniqe.
Reconciliador Wanigueno. Waniqeno. Part. activo.
Reconciliarse Waniguina, wanigrina. (q-p). Waniqena.
Recto, a, os, as Wawo, wago,waqo. Sust. Parecen diversas versiones de un mismo fonema.
Recordar Ewigaqena. Killana, killaqena. Ewigaqench = Recordarás!
Recuerdo Ewigaqe. Killano.
Redondo Qoro, qorqe. Top. Corque. Dep. Cochabamba. En puquina, la forma "qoro" tiene sentido espacial y temporal, (a-p).
Reflejante (Activo:) Ileno, Rirpucheno. (pasivo:) Qoshanqeno.
Reflejar Ilina, ilaqena. Rirpuchina. (q-p). Reflejarse = Qo-shana.
Reflejo Ila, ilo. Rirpuchino. Qoshan, qoshanqe.
Reflexión Para, paraqe, parano. Yllano o illano. Tajano.
Reflexionador Pareno, paraqeno. Ylleno o illeno, illaqeno. Taje-no, tajaqeno. Part. activo.
Reflexionar Parana, paraqena, Illana o illana, illaqena. Tajana, Tajaqena.
Regalar Hachna. Jiana, jiyana, Jitkina. Qenana, qonana. Wichana. Yeguina.
Regalo Hachno. Jiano, jiyano, jitkino. Qeno, Qona, qona-qe, qono, Wichino. Wichno. Yeguino. Sust.
Reina Qo-mi-ye. Forma compuesta de "qono" = mujer; Imi = Madre y la forma cariñosa "-ye".
Remisión Tonano.
Remitente Toneno, tonaqeno.
Remitir Tonana, tonaqena.
Remontante Waskieno o wasqeno. Part. activo.
Remontar Waskina.
Rencor Etzqe. Sqalla, sqama, sqamsu,
Rencoroso Sqalleno, sqameno, sqarameno. Part. activo. Cfr. odioso.
Reposar Samana, samarana. (q-p).
Reposo Samano, samaraqe, samarano. (q-p). Sust.
Representación Qoshano.
Representante, representador Qoshanqeno.
Representar Qoshana.
Representarse Rirpuchaqena. (Rirpu = Espejo).
Respetable Pateno, pataqeno. Humeno. Yupaychaqeno. (p-q). Part. activo.
Respetar Patana, pataqena. Humana. Yupaychana, Kuyapa-yana. (q-p).
Respeto Patano. Humano. Yupaychano. Kuyano. Sust. (q-p).
Respirar Samana. samaqena. (q-p).
Respiro, respiración Samano. Sust. (q-p).
Restitución Ikino. Sust.
Restituidor Yqeno o Ikeno. Part. Activo.
Restituir Ykina o Ikina.
Restante Puchuqeno.
Restar Puchuna, puchuqena. (q-p).
Resto Puchuno,puchuqe.
Resucitado Esumarosso, Hekumnasso, ekumnasso. Taqasso.
Resucitar Esumaruna. Hekumana, ekumana.
Resurrección Esumarochano, Hekumano, ekumano.
Resumen Anqamuno.
Resumir Anqamuna.
Resurgir, resucitar Taqana.
Resurrección Taqano.
Reunir Anqana, anqamuna.
Reunión Anqano, anqamuno.
Reverenciar Upallina, ubachana. Sentido religioso, (p-q).
Rincón Uqe, uqaqe.
Riqueza,s Qañamu, qohassu. Sust.
Robar Apahena. Rikina, Suwana, suwarqena. (q-p)
Robo Apahino. Rikino. Suwasso. Sust. (q-p).
Rodante Chqoreno.
Rodar Choqona, choqoqena.
Rodilla Esqa. Altar-qenu esqa qanassim = Ponte de rodillas ante el Altar.
Romper, se Patmana, patmaqena.
Rompimiento, rotura Patmano.
Ropa Anin. Taqsa anin = Ropa lavada.
Rostro Yuqe. Puta.
Rubor Istino, histino.
Ruborizante Isteno, histaqeno.
Ruborizar Istana, histaqena. Penqana. (q-p).
Rueda Choqo, choqoro.
Rumiar Illana, illaqena. Parana, tajana. Cfr. reflexionar.
Sabedor Yatieno. (a-p). Yacheno (q-p).
Saber Sisqana. Yatina. (a-p). También, yachana, yache-guina (q-p).
Sabiduría Yatiano. (a-p). Sust. Yachano (q-p).
Sacerdote Pateros, (c-p). Forma adoptada por el P. G. Oré.
Sagrado, a Sumeno, sumarawa. Adj.
Salud, salvación K'espino. Qollano. Ewistuno. Sust.
Salvador Ewistueno. K'espineno. Qolleno. Part. activo y sust.
Salvar Ewistuna. K'ispina, k'ispichina. (q-p). Qollana, qolaqena. (p-a-q). Ver las formas: Q'espina, q'espichina.
Sanación Qollano.
Sanar Qollana, qollaqena.
Sangrante Qameno, qamiqeno. Part. activo.
Sangrar Qamina. Qamichina.
Sangre Qami. Sust. Cfr. el "qamilli" kallawaya. (p-k).
Sangría Qamiqe, qamisso. Sust.
Santificar Qollaqena. (p-a-q).
Santo, a Wawo, wago, waqo. Khapaj. (q-p).
Segregación Atenino. Killchino.
Segregador Ateneno. Killcheno. Part. activo.
Segregar Atenina. Killchina.
Seguimiento Qatino.
Seguidor Qateno, qatiqeno.
Seguir Qatina, qatiqena. (q-p).
Segundo, a Soo horsu. Soo hamp. Sachatampe = En 2° lugar.
Seguridad Tiano.
Seis Chichun. Chinchun hors, o hamp = El sexto.
Sembrío, sembradío Yapu. (a-p).
Seno Karu, keru, keruch. Kiruch. Seno en el parto = Yukuru.
Señor Apu, apo. Iki, ki, ikisgo, ikisqo.
Separación Atenino.Killchino. Sust.
Separador Ateneno. Killcheno. Part. activo.
Separar Atenina. killchina.
Séptimo Stu hors, stu hamp.
Ser Kana, kañana, aschana, asqana. Verbos auxiliares. Sust.: Aschasso, aschano. Kañasso, kañano. As-chaninga. Señ iki aschaninga = El ser o la naturaleza de Nuestro Señor.
Servidor Mañaqeno, mañasso.
Servidumbre Mañano, mañaqe.Sust.
Servir Mañana, mañaqena.
Sexto Chichun hors. chichun hamp.
Sí! Tí. Inteij.
Si Aspe, assi, asuga, asuch, assohors. Conj. condicional.
Siempre Qasi. A qasi Virgen = Oh, siempre Virgen María!
Siete Stu.
Sincero,a Cheqan (a-q-p). Cheqa see = Corazón sincero.
Sirviente,a Mañasso. Mañaqeno. Qono mañaqe = Sirvienta.
Sobra Puchu, puchuqe, puchuno.
Sobrante Puchuqeno.
Sobrar Puchuna. (q-p).
Soez Sqana, sqara. Adj. y sust.
Sol Inti. (q-a-p). Referencial al dios "I": I-ntin = Toda la luz.
Solicitación Wanano. Kiwino. Sust.
Solicitador Waneno, wanaqeno. Kiweno, kiwiqeno. Part. activo.
Solicitar Wanana, wanaqena. Kiwina, quiwiqena. Cfr. tentar.
Solo, solamente Sapa (q-p). Adj. y adv.
Sortilegio Sochu, sochuqe, De soo: dos.
Sospecha Sips, sipsi, sipsiqe. Sust.
Sospechar Sipsina, sipsiqena.
Súbdito Miñ mañano. Iqa, iqaqeno.
Subida Wachuno. Waskino (= sólo varones). Qokino (sólo mujeres).
Subir Wachuna, waskina (m). Qokina (f). Eqanatuna = Subir o ser ascendido o trasportado.
Suceder Aschana.
Suceso Aschano. Sust.
Suelo Paqas.
Sufriente Ñaqareno. (q-p). Qajeno. Mut'eno. Much'uqeno.
Sufrimiento Ñaqarino. (q-p). Qarno, qajano. Mut'o, mutuqe. Sust.
Sufrir Ñaqarina. (q-p). Qarana, qajana. Mut'una. Mu-ch'una. (q-p).
Sujeto Yqo. Sust. Etimológicamente, parece una referencia al dios "I", o "Y", de horizonte común al mundo puquina, quechua y aymara.
Suplicante Waneno, wanaqeno. Part. activo.
Súplica Wana, wanano. Sust. Hatano.
Suplicar Wanana, wanaqena.
Suspirante Ylleno, Illeno, Illaqeno. Part. Activo.
Suspirar Yllana o Illana.
Suspiro Yllano. Illa. Sust.
Sustracción Rikino. Sust.
Sustraer Rikina.
Tabla, tablón Mowe-lawa. De madera. Sust.
Tal cual Jinantiwa. (q-p).
Tallo Mowe. Sust.
Tasa Tassa, tassaqe. (c-p).
Tasador Tasseno.
Tasar Tassana. (c-p).
Temporal, temporero Qoreno, qorqeno. Part. activo.
Tenencia eskuno, skuno.
Tener Eskuna, skuna.
Tener edad Ischina, ischiqena.
Tentación Kiwino. Sust.
Tentador Kiweno, kiwiqeno. Part. activo.
Tentar Kiwina, kiwiqena.
Tercero Q'apa añao. Qhapa hamp.
Terminar Honaha, honaqena. Puchuna, puchuqena. (p-q).
Término Honaha. Puchuno, puchuqe. Sust.
Tía Malaqay. De la lista de parentescos en el P. Oré.
Tiempo Kinar. Parece venir de "kina" = Ocho, como período semanal (?). Qoro, qorqe. Pasar el tiempo: qorona, qorqcna. Qor-na = En tiempo de. Cfr. Ayunana qor-na = En tiempo de ayuno.
Tierra Paqas. Qa paqas = Reino, territorio. Qo paqas = Esta tierra. Cfr. los topónimos: Paqata, Paqajes, etc.
Tocar Tostana. Tostaqena.
Todo, a, os, as Qoma, qomaqe, pura, puraqe (q-p). Win, winku-na. Win Atipeno: Todopoderoso. Plural: Winch. Qoma santokuna = Todos Santos. La forma plural en puquina se toma del quechua o castellano, según casos.
Tomadura Ytiano o Itiano. Sust.
Tomar Ytina, toona. Tomar líquidos = Osqona. Qo-hanna.
Tomador Yteno o Itieno. Tomador de bebidas = Osqcno. Part. activo.
Toque Tosta, tostano. Sust.
Total, totalmente Mat'i-pura. (p-q).
Trabajador Qallasso. Tajsqeno, tajsqasso. Trabajador del campo = Yassu.
Trabajar Kallana, kallaqena. Tajsqana, tajsqaqena.
Trabajo Kallano. Tajsqano.
Traer Toona, toosina, tooqena.
Tragar Lulina. Oqona. Siempre referido a comida.
Tragón Lulieno. Oqeno. Part. activo.
Traer Toona, toosina.
Traición Esqaramano, sqaramano, sqano. Pantachino.
Traicionar Esqaramana, sqaramana, sqana, Pantachina. (q-p).
Traidor Esqarameno, sqarameno, sqareno. Panta-chiqueno.
Trampa Yqano, sujsino. Sust.
Trampeador Yqeno o iqeno, sujseno. Part. activo.
Trampear Yjqana o ijqana. Sujsina.
Trasladar Eqana, eqaqena. Eqaqeno = El que traslada algo.
Traslado Eqano, Sust.
Transformante Tukuqeno. tukuno. (p-q). Part. activo.
Transformar, se Tukuna. (p-q).
Transformación Tuqano, toqano. (p-q).
Transportar Eqana, eqaqena.
Transportador Eqeno. Part. activo.
Transporte Eqaqeno. Sust. y part. activo.
Trepar Wachuna. Común de personas o animales. Waskina = sólo varones. Qokina = sólo mujeres.
Tres Qhapa, q'apa. Numeral.
Tributar Tassana. (c-p).
Tributo Tassa. (c-p).
Triste Japnasso. Qarasso. Pañasso. Qo pañasso paqasna = En esta triste tierra.
Tristeza Japne, japniqe. Qarno. Pañano.
Tronco Mowe-lawa.
Trovador Qochueno. (a-p).
Tu Pi. Ipi, piqe. (Pron. personal).
Tu,tus, tuyos, tuyas Po (antepuesto). Po mi = Tu madre.
Ultimo, a Kachu. Kachu oq'an oq'arawa = Al comer la última Cena.
Uno Wksto, Wkisto. Numeral: Pesq, pesce. Uno a otro = Mene. Mene kuyastakiwens = Aménse unos a otros.
Unico Wksto, wkisto. Sapa (q-p). Adj.
Unidad Mojqano.
Unir Mojqana.
Unión Mojqano. De manos y de espíritu.
Uso de razón Seeki Yschesso.
Usted Pi, ipi, piqe, etc. Ustedes = Pich (u).
Ustedes -chis. Cfr. "vosotros" o "vuestros".
Vaciador Illeno, illaqeno. Part. activo.
Vaciar Illana, illaqena.
Vacío Illasso, Yllassu. Cfr. "pensar".
Vanamente, en vano Q'asi-nana. (q-a-p).
Vano Q'asi. (q-a-p).
Varón Raago. Se opone a "atago" = Mujer.
Vasallo Iqa, iqaqeno. Top. "lea" (Perú).
Velar Chaqena. Jijina, jijiqena, Stiqana, uqana, stowana, paqana. (q-p). Todos los verbos aquí significan ocultar, no vigilar. Velar = Cuidar: Chumina.
Vencedor Atipeno.
Vencer Atipana, atipaqena. (q-p).
Veneno Ento mata, ento mataqe. Sust.
Veneración Patano.
Venerar Patana. Pataqena. Hacer venerar = Pataschina.
Venida Wachano. Sust.
Venir Wachana, wachaqena.
Veedor Qoheno, qohanqeno.
Ver Hiskina, hiskiqana. Qohana, qohanqena. Qojana.
Verdad Jimutqa.
Verdadero, a Cheqan (a-q-p). Jimutqasso.
Vergonzante Isqeno, hisqeno. Part. activo.
Vergüenza Jijisti, Istino, jistino, o histino. Penqano. (q-p).
Vez Pacha. En vez del padre = Pateros-pacha. Soo-pacha: Dos veces.
Víbora Choqora. Qoa. China-qoa, hembra. Idolo en la lista del P. Oré.
Vida Haqano. Ekumano. Kumano.
Victoria Atipano (q-p).
Vidente Qohanqeno.
Vientre Qaru, qeruch. Kiruch. Vientre materno = Imi Yukuru.
Vigilante Chumeno, chumiqeno.
Vigilar Chumina, chumiqena. Sólo en sentido positivo: cuidar.
Vigilia Chumino. Sust.
Vino Sutu, sutumi.
Violar Roguena, roqena.
Violencia Takuno.
Violentamente Takuch.
Violentar Takuna, taqoqena.
Visión Hiskino. Hiskiqano. Qohano. Qojano. Sust.
Vista Hiski. Sust.
Visto, a Hiskinosso.
Viviente, vivo, a Ekumeno. Kumeno. Part. activo.
Vivir Haqana, haqaqena (p-a). Cfr. Jaqe, en aymara. Ekumana. Kumana.
Voluntad Hatano. Po batano = Tu voluntad.
Voluntarioso Hateno, hatanosso.
Vos (= tú) Pi, ipi, piqe. Vosotros: Pich.
Voltear, dar vueltas Choqona, choqorina. Cfr. el "Chukuri".
Vuelta Choqo, choqoro.
Vuestros, as -chis. (q-p). Cfr. Raago-kuna-chis = Vuestros esposos.
Ya Qaa, qaaaqe. Adv. de tiempo.
Ya sea In...inqe. Tay...tay. Nu...nu. Conj. disyuntiva.
Yo Ni, niqe, nich, enicha. Yo pecador = Ni juchasa-pa. Pron. Personal.

References[edit]

  1. ^ Aguiló, Federico. 2000. El Idioma del Pueblo Puquina: Un enigma que va aclarándose. Quito, Ecuador: Intercultural de las Nacionalidades Pueblos Indígenas/Fondo Ecuatoriano Populorum Progressio. 116pp.
Vocabulary lists of Amerindian languages
North America

Amerindian • p-Amerind • p-Eskimo • p-Na-Dene • p-Athabaskan • p-Algonquian • Beothuk • p-Iroquoian • p-Siouan • Caddoan • Yuchi • Kutenai • Chinook • p-Sahaptian • p-Takelman • p-Kalapuyan • Alsea • p-Wintun • Klamath • Molala • Cayuse • Coos • Lower Umpqua • p-Utian • p-Yokuts • p-Maidun • p-Salishan • p-Wakashan • p-Chimakuan • p-Hokan • p-Palaihnihan • Chimariko • Shasta • Yana • p-Pomo • Esselen • Salinan • p-Chumash • Waikuri • p-Yuman • p-Yukian • Washo • p-Kiowa-Tanoan • p-Keresan • Coahuilteco • Comecrudo • Cotoname • Karankawa • Tonkawa • Maratino • Quinigua • Naolan • p-Muskogean • Natchez (Swadesh) • Atakapa • Adai • Timucua

Central America

p-Oto-Manguean • p-Oto-Pamean • p-Central Otomian • p-Otomi • p-Popolocan (p-Mazatec) • p-Chinantec • p-Mixtec • p-Zapotec • p-Uto-Aztecan • p-Aztecan • Purépecha (Swadesh) • Cuitlatec • p-Totozoquean • p-Totonacan • p-Mixe-Zoquean • Highland Chontal • Huamelultec • Tequistlatec • p-Huave • p-Mayan (Swadesh) • Xinca • p-Jicaque • p-Lencan • Lenca • p-Misumalpan

South America

p-Cariban • p-Taranoan • p-Chibchan • p-Barbacoan • Páez • p-Pano-Takanan • p-Panoan • p-Makú • Hupda • p-Tukanoan • p-Arawan • Harákmbut–Katukinan • p-Cahuapanan • p-Choco • p-Guahiban • p-Shuar • Candoshi • p-Shuar-Candoshi • Achuar • p-Nambikwaran • Tinigua • Timote • p-Lule-Vilela • Vilela • Chamacoco • Allentiac • Chaná • Arutani-Sape • p-Bora-Muinane • Bora • p-Witotoan • Witoto • p-Macro-Daha • Sáliba • Piaroa • Ticuna • Yuri • Caraballo • Andoque • p-Mataguayo • p-Guaicurú • Guachi • Payagua • Mura • Pirahã • Matanawi • Quechumaran • Quechuan • p-Zaparoan • p-Peba-Yagua • Iquito • p-Chapacuran • Andaqui • Guamo • Betoi • Kamsá • Otomacoan • Jirajaran • Hibito-Cholon • Cholón • Sechura-Catacao • Sechura • Culli • Mochica • Esmeralda • Taushiro • Urarina • Aiwa • Canichana • Guató • Irantxe • Aikanã • Kanoé (Swadesh) • Kwaza • Mato Grosso Arára • Munichi • Omurano • Puinave • Leco • Puquina • Ramanos • Warao • Yaruro • Yuracaré • Yurumangui

South America (NE Brazil)

Katembri • Taruma • Yatê • Xukurú • Natú • Pankararú • Tuxá • Atikum • Kambiwá • Xokó • Baenan • Kaimbé • Tarairiú • Gamela

South America (Arawakan)

p-Arawakan • p-Japurá-Colombia • p-Lokono-Guajiro • Wayuu • p-Mamoré-Guaporé • p-Bolivia • p-Mojeño • p-Purus

South America (Macro-Jê)

p-Macro-Jê • Rikbaktsa • p-Jê • Jeikó • p-Jabuti • p-Kamakã • Kamakã • Maxakali • Chiquitano • Dzubukua • Oti • p-Puri • p-Bororo

South America (Tupian)

p-Tupian • Puruborá • Karo • p-Tupari • p-Maweti-Guarani • p-Tupi-Guarani • Guaraní